सोह्र श्राद्ध हिन्दू धर्ममा एक महत्वपूर्ण धार्मिक अनुष्ठान हो । यस वर्षको सोह्र श्राद्ध असोज २ गतेदेखि सुरु हुँदै छ ।
१६ दिनको अवधिमा पर्ने तिथिअनुसार पितृको पूजा गरिने भएकाले यसलाई सोह्र श्राद्ध भनिएको हो । यो भाद्रपद महिनाको पूर्णिमादेखि आश्विन महिनाको अमावस्यासम्म, ग्रेगोरियन पात्रोअनुसार सेप्टेम्बर–अक्टोबर महिनामा पर्छ ।
यस अवधिमा पितृहरूको आत्माको शान्ति, मोक्ष र परिवारको कल्याणका लागि श्राद्ध, तर्पण, पिण्डदान आदि कर्महरू गरिन्छ । त्यसैले यसलाई पितृ पक्ष पनि भनिन्छ ।
पितृ भनेका को हुन् ?
पितृहरू हाम्रा पूर्वजहरू हुन्, जसले हामीलाई जीवन, संस्कार र परम्परा दिएका छन् । हिन्दू दर्शनमा, मृत्युपश्चात् आत्मा देह त्यागेर पितृलोकमा गमन गर्छन् । ती आत्माहरूलाई पितृ भनिन्छ । पितृहरूलाई श्रद्धापूर्वक सम्झनु, सम्मान गर्नु र उनीहरूको आत्माको शान्तिका लागि कर्म गर्नु सन्तानको कर्तव्य मानिन्छ ।
१६ श्राद्धमा पितृहरूको श्राद्ध किन गरिन्छ ?
पितृ पक्षमा पितृहरूले पृथ्वीतलमा आगमन गर्ने विश्वास गरिन्छ । यस अवधिमा उनीहरूले आफ्ना सन्तानबाट तर्पण, पिण्डदान, श्राद्ध आदि कर्महरूको अपेक्षा गर्छन् । पितृहरूको आत्मा सन्तुष्ट भएमा परिवारमा सुख, शान्ति र समृद्धि प्राप्त हुन्छ भन्ने धारणा छ । असन्तुष्ट पितृहरूले परिवारमा विपत्ति, रोग र कष्ट ल्याउन सक्छन् भन्ने विश्वासले पनि यस अवधिमा श्राद्धकर्मको महत्व बढेको हो ।
श्राद्ध गर्नुका निम्न कारणहरु छन्–
१. पितृ ऋणबाट मुक्ति
हिन्दू धर्ममा तीन प्रकारका ऋणहरूको चर्चा छ—देव ऋण, ऋषि ऋण र पितृ ऋण । पितृ ऋणबाट मुक्त हुनका लागि श्राद्धकर्म आवश्यक मानिन्छ ।
मनुस्मृतिमा पितृ ऋणको बारेमा उल्लेख छ:
“ऋणानि त्रिण्यपाकुर्वन् प्रजया एव तु पण्डितः ।
देवेभ्यो मनुष्येभ्यः पितृभ्यश्च प्रशान्तये ।।’’
अर्थात् बुद्धिमान व्यक्ति आफ्नो सन्तानद्वारा देव, ऋषि र पितृ ऋणबाट मुक्त हुन्छ ।
२. आत्माको शान्ति र मोक्ष
श्राद्धकर्मले पितृहरूको आत्मालाई शान्ति प्रदान गरी मोक्षको मार्ग प्रशस्त गर्छ ।
३. पारिवारिक सुख र समृद्धि
पितृहरूको आशीर्वादले परिवारमा आरोग्य, ऐश्वर्य र सुख प्राप्त हुन्छ ।
४. धार्मिक परम्पराको निर्वाह
श्राद्धकर्मले धार्मिक परम्परा र संस्कारको संरक्षण गर्छ ।
श्राद्धकर्म गर्ने विधि र प्रक्रिया
श्राद्धकर्म गर्दा निम्न विधिहरू अपनाइन्छ:
१. तर्पण : पवित्र जलमा तिल मिसाएर पितृहरूको नाम उच्चारण गरी जल अर्पण गर्ने प्रक्रिया ।
२. पिण्डदानः चामल, जौ, तिल, मह र दहीको मिश्रणबाट पिण्ड बनाइ पितृहरूलाई अर्पण गरिन्छ ।
३. ब्राह्मण भोजन र दानः श्राद्धकर्म पछि ब्राह्मणहरूलाई भोजन गराइन्छ र दान दिइन्छ ।
४. पवित्र मन्त्रहरू उच्चारणः श्राद्धकर्मका दौरान पवित्र मन्त्रहरू उच्चारण गरी पितृहरूको स्मरण गरिन्छ ।
श्राद्धले पितृहरूको आत्माको शान्ति, परिवारको कल्याण र धार्मिक परम्पराको संरक्षण गर्छ । शास्त्रीय ग्रन्थहरूमा यसको महत्व र विधिको विस्तृत वर्णन पाइन्छ । पितृहरूको सम्मान गर्नु, उनीहरूको ऋणबाट मुक्त हुनु र परिवारमा सुख, शान्ति र समृद्धि ल्याउन श्राद्धकर्म गर्नु आवश्यक छ ।
गरुड पुराणमा पितृ पक्षको महत्व यसरी वर्णन गरिएको छ :
“अश्विनस्य तु कृष्णे पक्षे प्रतिपत् प्रभृति यदि ।
पितककणां सन्ति तीर्थानि तस्मिन् काले विशेषतः ।।’’
अर्थात्, आश्विन महिनाको कृष्ण पक्षको प्रतिपदादेखि पितृहरूको लागि तीर्थको विशेष महत्व हुन्छ ।
महाभारतमा पितृहरूको सन्तुष्टि र फलको बारेमा भनिएको छ–
“पितरः प्रसन्नाः स्युर्भविष्यन्ति न संशयः ।
तस्मात् सर्वप्रयत्नेन कार्यं श्राद्धं विशेषतः ।।’’
अर्थात्, पितृहरू प्रसन्न भएमा सन्तानले निश्चय नै लाभ पाउँछन् । त्यसैले सबै प्रयत्न गरेर श्राद्ध गर्नुपर्छ ।
श्राद्धकर्ममा मनोभाव र आचरण
श्राद्धकर्म गर्दा शुद्ध हृदयले, निष्कपट भावले र श्रद्धापूर्वक गर्नुपर्छ । गीतामा लेखिएको छ–
“यज्ञदानतपः कर्म न त्याज्यं कार्यमेव तत् ।
यज्ञो दानं तपश्चैव पावनानि मनीषिणाम् ।।’’ (भगवद्गीता १८.५)
अर्थात् यज्ञ, दान र तपस्या जस्ता कर्महरू त्याग गर्न नहुने र अवश्य गर्नुपर्ने हुन्छन् । ती कर्महरूले बुद्धिमान व्यक्तिहरूलाई पवित्र बनाउँछन् ।
पितृ पक्षमा गरिने अन्य कर्महरू
गायत्री मन्त्र जप : पितृहरूको आत्माको शान्तिका लागि गायत्री मन्त्रको जप गरिन्छ ।
ध्यान र प्रार्थना : पितृहरूको स्मरण गर्दै ध्यान र प्रार्थना गरिन्छ ।
पवित्र स्थानहरूको भ्रमण : तीर्थस्थलहरूमा गई स्नान, पूजा आदि कर्म गरिन्छ ।
पितृहरूको आशीर्वादको महत्व
पितृहरूको आशीर्वादले जीवनमा सफलता, आरोग्य र समृद्धि प्राप्त हुन्छ भन्ने विश्वास छ । स्कन्द पुराणमा भनिएको छ ः
“पितककणां तु प्रसादेन देवाः प्रसादमाययुः ।
देवानां तु प्रसादेन प्राप्तिः सर्वत्र निश्चिता ।।’’
अर्थात् पितृहरूको प्रसादले देवताहरू प्रसन्न हुन्छन् र देवताहरूको प्रसादले सर्वत्र सफलता प्राप्त हुन्छ ।
निषेधहरू र सावधानीहरू
श्राद्धकर्ममा लसुन, प्याज, मासु, मदिरा आदि निषेध मानिन्छन् ।
शरीर, वस्त्र र मनको शुद्धता आवश्यक छ।
श्राद्धकर्म निश्चित तिथिमा नै गर्नुपर्छ ।
समसामयिक सन्दर्भमा १६ श्राद्धको महत्व
आधुनिक समाजमा पनि १६ श्राद्धको महत्व कम भएको छैन । परिवारका सदस्यहरूले पितृहरूको स्मरण गर्दै धार्मिक कर्महरू गर्छन् । यसले पारिवारिक एकता, मूल्य र परम्परालाई सुदृढ बनाउँछ ।
श्राद्धकर्ममा दानको विशेष महत्व छ । गरीब, असहाय र आवश्यकता भएकाहरूलाई दान गर्दा पितृहरू प्रसन्न हुन्छन् भन्ने विश्वास छ । यसले सामाजिक समरसता र करुणाको भाव विकसित गर्छ ।
यद्यपि श्राद्धकर्म धार्मिक विधि हो, यसको पछाडि गहिरो दर्शन र मानवीय भावना छ । पूर्वजहरूको सम्मान, कृतज्ञता र उनीहरूबाट प्राप्त ज्ञानको कदर गर्नुपर्छ भन्ने सन्देश श्राद्धकर्मले दिन्छ ।
अन्त्यमा,
पितृ पक्ष र सोह्र श्राद्धको महत्व धार्मिक मात्र नभई सामाजिक, सांस्कृतिक र नैतिक पक्षमा पनि छ । यसले हामीलाई कृतज्ञता, सम्मान र पारिवारिक मूल्यहरूको महत्व सम्झाउँछ । पितृहरूको श्राद्धकर्म गरेर हामी उनीहरूको आत्माको शान्तिका लागि प्रार्थना गर्छौं र परिवारमा सुख, शान्ति र समृद्धि ल्याउने प्रयास गर्छौं । शास्त्रीय प्रमाणहरू र संस्कृत श्लोकहरूले यसको गहनता र महत्वलाई अझ स्पष्ट पार्छन् ।
(लेखक डा. उपाध्याय ज्योतिष एवम् वास्तुविद् हुन् ।)
